Σπύρος Καρύδης-Παναγιώτα Τζιβάρα, Το "τενόρε της ψαλιμουδίας"

Σπύρος Καρύδης-Παναγιώτα Τζιβάρα, Το "τενόρε της ψαλιμουδίας". Το μουσικό χειρόγραφο αρ. 31 της μονής Πλατυτέρας Κέρκυρας, Αθήνα 2011, σ. 118+[2], 20Χ27 εκ., ISBN 978-960-99745-0-9.

Ανάμεσα στα χειρόγραφα του μοναστηριού της Πλατυτέρας στην Κέρκυρα, η περιγραφή των οποίων δημοσιεύτηκε πρόσφατα από τους γράφοντες, υπάρχει και ένα μικρό μουσικό χειρόγραφο με αξιόλογο περιεχόμενο. Στο χειρόγραφο περιέχονται ελληνικοί και λατινικοί ύμνοι καθώς και ευαγγελικά κείμενα που αναφέρονται στο Θείο Πάθος. Ολα τα κείμενα είναι γραμμένα στην ελληνική γλώσσα αφού ακόμα και για τους λατινικούς ύμνους έχει χρησιμοποιηθεί το ελληνικό αλφάβητο.

Πολλά από τα κείμενα που περιέχονται στο χειρόγραφο, είναι γνωστά από το Τυπικό των ακολουθιών της ορθόδοξης και της καθολικής Εκκλησίας. Υπάρχουν όμως και κείμενα τα οποία δεν συμπεριλαμβάνονται στο επίσημο τυπικό των δύο εκκλησιών. Συγκεκριμένα στο χειρόγραφο περιλαμβάνονται στα ελληνικά: το γνωστό αντίφωνο Σήμερον κρεμάται επί ξύλου..., στίχοι από τα ευαγγέλια που διαβάζονται τη Μεγάλη Τρίτη και τη Μεγάλη Πέμπτη, ένα απόσπασμα από τους Θρήνους του Ιερεμία καθώς και πέντε στίχοι από τον Θρήνο της Παναγίας, τον γνωστό και ως Παρισταμένη τω σταυρώ. Λατινικοί ύμνοι αλλά με ελληνικούς χαρακτήρες είναι οι εξής: In monte Oliveti oravit..., Christus factus est..., Adoramus Te Christe... καθώς και ολόκληρος ο Ν΄ Ψαλμός: Miserere mei Deus... Τα μουσικά κομμάτια του χειρογράφου προορίζονται για τετράφωνη χορωδία, της οποίας οι φωνές δηλώνονται ως μπάσο, τενόρε, άλτο, σοβράνο. Στο χειρόγραφο καταγράφεται το μέλος της μίας φωνής, του «τενόρε». Επιπλέον, στην αρχή του χειρογράφου δίνεται η τονική βάση για την εναρμόνιση των άλλων τριών φωνών για το σύνολο των ύμνων. Σε ένα φύλλο του χειρογράφου διαπιστώθηκε η παράλληλη αναγραφή του μέλους για μπάσο και τενόρε ενώ σε ένα άλλο φύλλο αναγράφεται ο όρος falso bordone για να χαρακτηρίσει την απόδοση του ύμνου «Σήμερον κρεμάται...». Η γραφή και το ύφος της μας οδηγούν στην υπόθεση ότι το χειρόγραφο έχει γραφεί από Έλληνα. Με βάση το υδατόσημο, το χειρόγραφο χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Στις αρχές του 18ου αιώνα γνωρίζουμε ότι ανήκε στον κερκυραίο ψάλτη Ιωάννη Μαρκέτη και αργότερα στον δάσκαλο τής μουσικής ιερέα Θεόδωρο Κιγάλα. Το χειρόγραφο προοριζόταν για μία τελετή η οποία τελούνταν σε περιβάλλον μικτό, τόσο από γλωσσικής όσο και από θρησκευτικής πλευράς. Η τελετή αυτή δεν εντάσσεται στο τυπικό καμίας από τις δύο εκκλησίες, της ορθόδοξης και της καθολικής, και γι’ αυτό διατυπώσαμε την υπόθεση ότι πρόκειται για τελετή εκτός ναού, στην οποία μετείχαν μέλη και των δύο δογμάτων, ενδεχομένως μέλη μίας λατινικής θρησκευτικής αδελφότητας. Η προέλευση του χειρογράφου είναι ένα ακόμα desideratum της έρευνας. Η χρήση της πολυφωνίας μας οδήγησε σε υποθέσεις για επτανησιακή ή κρητική προέλευση του χειρογράφου αφού για καμία άλλη λατινοκρατούμενη περιοχή δεν έχουμε πληροφορίες για την ύπαρξη πολυφωνικής μουσικής κατά την περίοδο γραφής του χειρογράφου. Επικρατέστερη φαίνεται η υπόθεση για την κρητική προέλευση, αφού στα αστικά κέντρα της βενετοκρατούμενης Κρήτης μαρτυρείται η χρήση της πολυφωνίας τόσο σε λατινικό όσο και σε ορθόδοξο περιβάλλον, στα δε νησιά του Ιονίου το πολυφωνικό μέλος φαίνεται ότι μεταφέρθηκε από την Κρήτη, όπως άλλωστε υποδεικνύει και ο χαρακτηρισμός της επτανησιακής πολυφωνικής μουσικής ως «κρητικής» ήδη από τον 18ο αώνα. Ως επιπλέον τεκμήριο για την κρητική προέλευση του χειρογράφου προστίθεται το στιχούργημα με τον Θρήνο της Θεοτόκου, γνωστό και ως «Παρισταμένη τω σταυρώ», το οποίο δεν απαντά σε άλλες περιοχές του ελληνικού χώρου πέραν της Κρήτης. Το χειρόγραφο της Πλατυτέρας φαίνεται ότι είναι το μοναδικό σήμερα σωζόμενο χειρόγραφο που περιλαμβάνει ύμνους και των δύο εκκλησιών, γραμμένους με τη βυζαντινή σημειογραφία και προορισμένους για πολυφωνική εκτέλεση. Επιπλέον είναι ίσως το μοναδικό τεκμήριο του 17ου αιώνα για τη χρησιμοποίηση του ελληνικού αλφαβήτου στo γράψιμο λατινικών κειμένων. Για την κατανόησή του και την ερμηνεία των «παραδόξων» του χρειαζόμαστε αναμφισβήτητα και άλλα τεκμήρια, που ελπίζουμε ότι λανθάνουν σε βιβλιακές συλλογές και ότι δεν έχουν χαθεί οριστικά. Χρειαζόμαστε ακόμα την ερμηνεία των μουσικολόγων που θα μεταγράψουν τη μουσική του χειρογράφου, θα αναζητήσουν τις συγγένειες και τις επιδράσεις από την Ανατολή και τη Δύση. Στους ειδικούς λοιπόν παραδίδουμε τη σκυτάλη βέβαιοι ότι το χειρόγραφο της μονής Πλατυτέρας αποτελεί σοβαρή μαρτυρία για το είδος της μουσικής που αναπτύχθηκε στον ελληνικό χώρο στα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας.

ΔΙΑΘΕΣΗ:

Κέρκυρα: Ιερά Μονή Υπεραγίας Θεοτόκου Πλατυτέρας, 49100 Κέρκυρα - Τηλ.: 2661037379.